Muzeum Ziemi

POLSKA AKADEMIA NAUK MUZEUM ZIEMI W WARSZAWIE

Historia zbiorów

Historia zbiorów

Początki gromadzenia zbiorów muzealnych sięgają okresu przed drugą wojną światową i związane są z działalnością Towarzystwa Muzeum Ziemi w latach 1933-1939. Powstały wówczas pierwsze wartościowe kolekcje paleontologiczne (m.in. słynny zbiór trzeciorzędowej brekcji kostnej z Węży k. Działoszyna, kolekcja bezszczękowców i ryb paleozoicznych z Gór Świętokrzyskich i Podola) oraz zaczątki kolekcji mineralogicznych (m.in. bezcenny zbiór meteorytów łowickich i pułtuskich oraz kolekcja minerałów świata ofiarowana przez H. Arctowskiego). Obecnie, zasoby zbiorów Muzeum Ziemi PAN liczące ponad 175 tysięcy numerów inwentarzowych zgrupowane są w wydzielonych zespołach kolekcji mineralogiczno-petrograficznych, paleobotanicznych, paleozoologicznych, bursztynu i innych żywic kopalnych. Odrębną kategorię zbiorów tworzą materiały archiwalne z zakresu historii nauk o Ziemi.

Historia muzeum

Historia muzeum

Muzeum Ziemi jest kontynuatorem tradycji Towarzystwa Muzeum Ziemi powołanego w Warszawie z inicjatywy społecznej w 1932 r. z jasno już wówczas określonym celem: utworzenia w Warszawie jako stolicy Rzeczpospolitej Polskiej nowoczesnego muzeum geologicznego – Muzeum Ziemi, będącego instytucją oświatową i naukową. Wśród grona założycieli i współpracowników TMZ znaleźli się najwybitniejsi podówczas geolodzy polscy m.in.: Jan Czarnocki, Roman Kozłowski, Stanisław Małkowski, Jan Lewiński, Henryk Świdziński, Stanisław Thugutt, Tadeusz Wojno, Stefan Z. Różycki, Jan Samsonowicz. Pierwsze kolekcje muzealne zaczęto gromadzić w 1933 r., a publiczną działalność popularyzatorską zainaugurowano w 1938 r. na łamach oficjalnego organu TMZ Wiadomości Muzeum Ziemi. Po przerwie wojennej i uporządkowaniu częściowo ocalałych zbiorów, działalność TMZ została wznowiona w 1945 r. Zgodnie z uchwałą TMZ całość zgromadzonych kolekcji została w 1947 r. przekazana Państwu pod warunkiem utworzenia publicznego Muzeum Ziemi. W 1948 r. na mocy rozporządzenia Rady Ministrów powołano instytucję państwową pod nazwą „Muzeum Ziemi”, podporządkowaną początkowo Ministerstwu Oświaty. W latach 1953-1959 nastąpiło przejściowe ograniczenie działalności placówki, która znalazła się wówczas w wewnętrznych strukturach organizacyjnych państwowej służby geologicznej. W roku 1959 Muzeum Ziemi zostało przejęte przez Polską Akademię Nauk, zgodnie z wcześniej sformułowanymi postulatami I Kongresu Nauki Polskiej. Zachowując ciągłość instytucjonalnego działania – Muzeum Ziemi jest obecnie pomocniczą placówką naukową podporządkowaną Wydziałowi III Nauk Ścisłych i Nauk o Ziemi. W systemie organizacyjnym polskiego muzealnictwa przyrodniczego Muzeum Ziemi jest jedną z nielicznych, samodzielnych placówek muzealnych realizujących systematycznie pełny zakres zadań począwszy od gromadzenia i ochrony zbiorów, ich dokumentacji i udostępniania dla celów badawczych i popularyzatorskich, badań naukowych oraz publicznej działalności edukacyjno-oświatowej.

Siedzibą Muzeum Ziemi są dwie zabytkowe budowle przy Al. Na Skarpie 20/26 i 27 w centrum Warszawy, znajdujące się wraz z przyległymi terenami ekspozycyjnymi na otwartej przestrzeni w rejonie dawnych założeń pałacowo-ogrodowych „Na Górze”, które włączone zostały obecnie w granice zespołu zabytkowego miasta Warszawy obejmującego Trakt Królewski i uznanego (1994) za Pomnik Historii. Pierwszym dyrektorem placówki w latach 1948-1950 był główny twórca idei powołania Muzeum Ziemi – wybitny petrograf i zasłużony inspirator ochrony zabytków przyrody nieożywionej – Stanisław Małkowski (1889-1962). Podstawy instytucjonalnego działania Muzeum Ziemi rozwinęła Antonina Halicka (1908-1973) kierująca placówką w latach 1950-1973. Funkcję dyrektora w latach 1974-2008 sprawował Krzysztof Jakubowski, 2009-2016 Ryszard Szczęsny, 2017-2021 Cezary Krawczyński, 2021-2024 Anna Piontek
Od 1 Lutego 2024 r. funkcję dyrektora pełni p.o. Błażej Błażejowski.

Historia budynków

Historia budynków

Zespół dwóch budynków przy Alei Na Skarpie oraz przylegających terenów zielonych użytkowanych obecnie przez Muzeum Ziemi znajduje się w centrum Warszawy, w pobliżu Placu Trzech Krzyży, na wyniosłym cyplu skarpy wiślanej. Rejon ten wyróżnia się walorami naturalnymi. Od strony północnej ograniczony jest głębokim wąwozem, którym biegnie dziś ulica Książęca, zachodnią zaś granicę stanowi stosunkowo dobrze zachowany naturalny fragment dawnego dopływu rzeczki Żurawki. Od wschodu tereny muzealne ogranicza stroma krawędź skarpy warszawskiej wyznaczona przez pradolinę Wisły. Historia powstania i wykorzystania obu obiektów wiąże się nierozerwalnie z dziejami budowy zespołu pałacowo-ogrodowego, zwanego ogrodami „Na Górze”. Twórcą projektu zabudowy był wybitny architekt czasów stanisławowskich Szymon Bogumił Zug (1733-1807), który stworzył w tym miejscu rezydencję ogrodową dla brata króla, księcia Kazimierza Poniatowskiego. W 1815 roku znany francuski restaurator Szymon Chôvot przekształcił ogrody „Na Górze” w park restauracyjno-rozrywkowy „Frascati”, którego nazwa przetrwała do dziś i nawiązuje do urokliwego włoskiego miasteczka położonego niedaleko Rzymu. W połowie lat 30-tych XIX wieku pawilony dawnych ogrodów „Na Górze” chyliły się nieuchronnie ku upadkowi. Wówczas posesja przeszła w ręce Sylwiana Jakubowskiego i Hermana Epsteina, którzy około 1836-1838 roku, na fundamentach drewnianej, XVIII wiecznej oberży (dawnej siedziby księcia Kazimierza Poniatowskiego) i towarzyszących zabudowań, wznieśli murowany pałacyk z gankiem kolumnowym. Autorem projektu „Białego Pałacyku”, zbudowanego w stylu późnoklasycystycznym, był najprawdopodobniej Alfons Ferdynand Kropiwnicki. Posesja zmieniała jeszcze kilkakrotnie właścicieli, aż w końcu w roku 1849 nabyli ją Braniccy, którzy przekształcili całe założenie parkowe oraz istniejące budynki w stałą warszawską siedzibę swej rodziny. Obiekt ten, przebudowywany zresztą kilkakrotnie w latach późniejszych, przeszedł z czasem na własność Lubomirskich, pozostając w ich posiadaniu aż do wybuchu ostatniej wojny. Poważnie zniszczony w trakcie działań wojennych został odrestaurowany w części zabytkowej przez Biuro Odbudowy Stolicy z przeznaczeniem na siedzibę Muzeum Ziemi. Prace nad rekonstrukcją pałacyku prowadzone w latach 1948-1950 pod nadzorem architektonicznym Tadeusza Zielińskiego połączone były z niezbędną adaptacją pomieszczeń dla potrzeb muzealnych. Tu właśnie, w odbudowanym „pałacyku Frascati” przy Alei Na Skarpie udostępniona została publiczności w grudniu 1951 roku pierwsza stała wystawa we własnym gmachu Muzeum Ziemi.

Sąsiedni budynek, na zboczu wąwozu, po śmierci księcia Kazimierza Poniatowskiego (1800) mieścił przez pewien czas Lożę Masońską. W gmachu tym w 1887 roku zostało otwarte dla publiczności prywatne Muzeum Zoologiczne zainicjowane przez Konstantego Branickiego. W latach 1935-1938 fragmenty dawnej budowli wzniesionej przez S. B. Zuga zostały gruntownie przebudowane przez znanego architekta Bohdana Pniewskiego (1897-1965), który mieszkał tu i tworzył do końca swego życia.

W czasie Powstania Warszawskiego w 1944 roku budynek stanowił ważny punkt oporu powstańców toczących zacięte walki w rejonie ulicy Książęcej i Placu Trzech Krzyży. Pozostał po nich niezwykły ślad w postaci utrwalonych na marmurowych schodach plam krwi przelanej przez nieznanego uczestnika walk powstańczych. Ten wyjątkowy w swej wymowie dokument z czasów ostatniej wojny upamiętniony został specjalną tablicą odsłoniętą wewnątrz budynku w miesiącu pamięci narodowej 21 kwietnia 1980 roku.

Po przejęciu budynku przez Muzeum Ziemi w 1966 roku został on starannie odrestaurowany pod kierunkiem ucznia i współpracownika Pniewskiego – architekta Władysława Jotkiewicza. W budynku tym, przy Alei Na Skarpie 27 znalazły pomieszczenia niektóre pracownie naukowe Muzeum Ziemi oraz przede wszystkim sale wystaw czasowych i sala odczytowa. W 1974 roku zakończono główny etap zagospodarowania terenów przylegających do obu budynków. Wzniesienie stylowego ogrodzenia i uporządkowanie terenów zielonych stworzyło możliwość urządzenia stałej ekspozycji skał budowlanych Polski oraz zabytkowych głazów narzutowych.

Dawny zespół ogrodowo-pałacowy zaprojektowany u schyłku XVIII wieku przez Szymona Bogumiła Zuga, przechodząc zmienne koleje losu, z chwilą przejęcia przez Muzeum Ziemi zyskał charakter kompleksu zabytkowego służącego społeczeństwu. I chociaż zmienił on swe przeznaczenie i funkcje oraz kształt pierwotny – to jednak dzięki określonemu stylowi przestrzennego zagospodarowania – nawiązuje w swoisty sposób do dawnych tradycji wykorzystania naturalnych walorów tego pięknego fragmentu skarpy warszawskiej. Efekt ten wzmocniło przerzucenie przez ulicę Książęcą kładki łączącej dawne tereny ogrodów zaprojektowanych przez S. B. Zuga – „Na Górze” – z ogrodami „Na Książęcem”, tworząc zarazem połączenie zespołu centralnych muzeów stolicy: Muzeum Narodowego, Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Ziemi.

Minerały wokół nas

Minerały wokół nas

Na zajęciach dzieci poznają minerały, które towarzyszą ludziom w życiu codziennym. Zapoznają się z podstawowymi cechami minerałów i uczą się odróżniać od siebie niektóre minerały. Dodatkowo uczestnicy takiej lekcji poznają wyjątkowo ciekawe okazy mineralogiczne oraz interesujące fakty na ich temat. Uczniowie uzyskują również podstawową wiedzę na temat wykorzystania minerałów, zarówno obecnie jak i w przeszłości. Lekcja prowadzona jest w oparciu o okazy mineralogiczne, z którymi każdy uczestnik może zapoznać się z bliska.

Meteoryty – kamienie z nieba

Meteoryty – kamienie z nieba

Meteoryty zawsze wzbudzały szczególne zainteresowanie. Ślady fascynacji tajemniczymi „kamieniami z nieba” odnaleźć można w najstarszych przekazach i dokumentach. Prezentowany na wystawie stałej METEORYTY – KAMIENIE Z NIEBA zbiór meteorytów był gromadzony już przez Towarzystwo Muzeum Ziemi przed II wojną światową. Najnowsze nabytki pochodzą natomiast z ostatnich lat. Na wystawie na szczególną uwagę zasługują polskie meteoryty (w tym wręcz unikatowy zbiór meteorytów Pułtusk i Łowicz). Oprócz obiektów pochodzących z pasa asteroidów prezentujemy również bardzo rzadkie meteoryty z Księżyca i Marsa. Ekspozycja kolekcji meteorytów zgromadzonych w zbiorach Muzeum Ziemi PAN stwarza niecodzienną możliwość bezpośredniego poznania niezwykłych „gości z Kosmosu”.

Bursztyn Polska i Świat

Bursztyn Polska i Świat

BURSZTYN POLSKA I ŚWIAT jest nową, dziewiątą już stałą wystawą w PAN Muzeum Ziemi poświęconą bursztynowi. Każda kolejna wystawa stała udostępnia zwiedzającym nowo pozyskane okazy o coraz ciekawszych walorach naukowych i wystawienniczych. Aby przekazać widzowi zawsze aktualny stan wiedzy o bursztynie, koncepcje wszystkich wystaw zmieniane są w miarę uzyskiwania nowych wyników nieprzerwanie prowadzonych badań. Tym razem staramy się zwrócić uwagę na rozprzestrzenienie bursztynu i innych żywic kopalnych w Polsce i na świecie. Oprócz okazów ilustrujących bogactwo odmian bursztynu i niezwykły świat inkluzji (zwierzęcych i roślinnych) prezentujemy również interpretacje badań dotyczące genezy bursztynu i rekonstrukcje lasu bursztynowego. Prezentując surowiec ze złóż sambijskich (Rosja), ukraińskich (Ukraina), bitterfeldzkich (Niemcy) oraz z nagromadzeń wtórnych pobrzeża bałtyckiego, pokazujemy gdzie tworzyły się złoża bursztynu przed co najmniej 40 milionami lat oraz gdzie można go w Polsce znaleźć i dlaczego właśnie tam.

W części poświęconej  wykorzystaniu bursztynu przedstawiamy bogactwo odmian, techniki obróbki bursztynu oraz wyroby związane z wierzeniami i medycyną ludową. Szczególnym elementem wystawy są żywice kopalne z całego świata (różne od bursztynu bałtyckiego), których nigdzie w Polsce, poza Muzeum Ziemi, nie można zobaczyć w takiej różnorodności.

Zanim powstał węgiel

Zanim powstał węgiel

Ta niewielka ekspozycja przybliża roślinność dwóch najważniejszych w dziejach Ziemi okresów węglowych: karbonu i neogenu. Na tle paleogeografii i stratygrafii zaprezentowano różne zbiorowiska roślinne, jakie można zrekonstruować na podstawie skamieniałości znalezionych w osadach towarzyszących złożom węgli kamiennych (karbon) i węgli brunatnych (neogen). Zbiorowiska zostały zilustrowane rekonstrukcjami graficznymi, licznymi szczątkami roślinnymi oraz materiałami zielnikowymi. Okazy kopalnych roślin pochodzą z zagłębi węgla kamiennego Górnego i Dolnego Śląska, z kopalni węgli brunatnych w Turoszowie, Koninie i Bełchatowie oraz ze stanowiska w Dobrzyniu n. Wisłą.

Interesującym akcentem wystawy są dwa wielkie fragmenty pni (Glyptostroboxylon tenerum, Taxodioxylon gypsaceum) wydobyte w kopalni węgla brunatnego „Turów” k. Bogatyni. Dają one wyobrażenie, jak ogromne rozmiary mogły osiągać drzewa rosnące na naszych ziemiach kilkanaście milionów lat temu.

Wystawa pozwala zaobserwować ogromne różnice w składzie florystycznym zbiorowisk roślinnych obu okresów, a jednocześnie przypomina, że węgiel to nie tylko podstawowy surowiec energetyczny naszego kraju, ale również, że jest to skała osadowa pochodzenia roślinnego.

Historia geologii

Historia geologii

Mała ekspozycja stała prezentuje głównie materiały z zakresu historii geologii. Dokumentuje początki nauk o Ziemi w Polsce i na świecie. Uzupełniają ją atrakcyjne eksponaty gromadzone przez Dział Historii Nauk o Ziemi i Biblioteka.

Świat roślin i zmiany klimatu

Świat roślin i zmiany klimatu

Wystawa prezentuje dowody na wielkie zmiany klimatu jakie zaszły w ciągu ostatnich 65 milionów lat. Skamieniałości znajdowane na całym świecie wskazują na to, że między 58 mln lat temu (późny paleocen) a 50 mln lat temu (wczesny eocen), temperatura oceanu i atmosfery była znacznie wyższa niż obecnie. Kulminacja tego ciepłego okresu miała miejsce około 55 mln lat temu. W przeciągu zaledwie kilku tysięcy lat średnia temperatura głębokich wód oceanu wzrosła o 4 – 5°C, temperatura wód powierzchniowych oceanu w wyższych szerokościach geograficznych podwyższyła się aż o około 8°C, a w szerokościach tropikalnych o około 5°C. Okres ten nazywany jest paleoceńsko-eoceńskim maksimum termicznym (PETM–Paleocene/Eocene Thermal Maximum). PETM trwał około 170 000 lat. Te i wiele innych niezwykle ciekawych informacji zawierają plansze znajdujące się na wystawie.

Cennym uzupełnieniem wiedzy zawartej na planszach są skamieniałości roślin pochodzące z kolekcji Muzeum Ziemi, będące dowodami wielkiego ocieplenia. Wśród prezentowanych są okazy z Europy, odciski liści i fragmenty drewna ze środkowo-eoceńskich stanowisk w dolinie rzeki Geisel (Geiseltal, Niemcy), skamieniałe owoce palmy Nypa ze środkowo-eoceńskich osadów z Schaarbreek (dzielnica Brukseli; Belgia). Pokazane są również bardzo ciekawe skamieniałości z Polski – odciski liści roślin wiecznie-zielonych z eoceńskiego stanowiska w Chłabówce (Podhale). Prezentowane przez nas skamieniałości, jak i szereg innych znanych z Europy bezsprzecznie wskazują, że na obszarze prawie całej Europy panowała roślinność wiecznie zielona, prawie tropikalna. Średnia roczna temperatura mogła tu dochodzić aż do około 20°C!

Niezwykle sugestywnym uzupełnieniem są odciski liści drzew pochodzące z obszarów polarnych, z paleogeńskich osadów Spitsbergenu i Antarktyki. Szczątki drzew znajdowane na obszarach biegunowych doskonale pokazują z jak wielkim i globalnym ociepleniem mieliśmy do czynienia we wczesnym paleogenie.

Następna strona »