Zmiany klimatu oraz towarzysząca im wymiana fauny i flory w plejstocenie
Zasięg lądolodów półkuli północnej w czasie maksimum zlodowacenia Wisły (ok. 21 tys. lat temu). Mapa nie obrazuje spadku poziomu światowego oceanu (o ok. 125 m). Ryc. Batchelor i wsp., 2019 (CC BY 4.0). Zmieniono.
Epoka lodowcowa to określenie używane w kulturze popularnej w dwojaki sposób. Czasem nazwą tą określa się całą epokę w dziejach Ziemi, która charakteryzowała się wyraźnymi cyklicznymi zmianami klimatu – od mroźnych zlodowaceń (glacjałów), po okresy ciepłe (interglacjały). Czasami, pojęcie epoki lodowcowej jest jednak stosowane tylko w stosunku do ostatniego okresu chłodnego, który w Polsce nazywa się zlodowaceniem Wisły lub zlodowaceniem północnopolskim. W niniejszym artykule odniesiemy się do obydwu tych wykładni. Będziemy chcieli Państwu wyjaśnić, jak przebiegały i czym były spowodowane zmiany klimatyczne całego plejstocenu – epoki, która rozpoczęła się 2,58 mln lat temu i formalnie zakończyła 11,7 tys. lat temu. W drugiej części artykułu skoncentrujemy się na ostatnim cyklu zmian klimatycznych (130-11,7 tys. lat temu). Przyjrzymy się dokładniej temu, jak zmieniał się klimat i środowisko przyrodnicze w tym przedziale czasu.
Główna sala budynku wystaw stałych poświęcona jest geologii dynamicznej i przedstawia najważniejsze zjawiska i procesy kształtujące oblicze Ziemi. Celem ekspozycji jest wyjaśnienie przebiegu procesów zachodzących pod wpływem zewnętrznych czynników geologicznych takich jak: wietrzenie, erozja, powierzchniowe ruchy masowe, sedymentacja oraz procesów wywołanych przez wewnętrzne czynniki geologiczne zachodzące w skorupie ziemskiej lub we wnętrzu Ziemi. W syntetycznym zarysie przedstawione są skutki takich procesów jak: diastrofizm, wulkanizm, plutonizm, metamorfizm. Wystawa ilustrowana jest specjalnie dobranym zestawem okazów o dużych walorach dydaktycznych i ekspozycyjnych.
Pasjonująca podróż w czasie możliwa jest dzięki niestrudzonemu wysiłkowi wielu pokoleń badaczy oraz rozwojowi nauk geologicznych w ostatnich dekadach poprzedniego i obecnego stulecia. Nowoczesne metody badań rozmaitych typów skał, będących świadectwem minionych zjawisk i procesów, pozwalają coraz dokładniej poznać budowę i historię geologiczną różnych regionów Ziemi. Wiedza o tych regionach umożliwia odtworzenie, niczym z puzzli, intrygującego obrazu naszej planety w poszczególnych okresach geologicznych. Obraz ten, zgodny z aktualnym stanem wiedzy, przedstawiono na mapach paleogeograficznych, ekranach cyfrowych i planszach z rekonstrukcjami organizmów, które żyły w odległej przeszłości. Dzięki nim możliwa jest obserwacja i analiza zmian, jakie zachodziły w rozmieszczeniu lądów i oceanów, w rozwoju roślin i zwierząt oraz fascynująca wędrówka przez minione bezpowrotnie światy. Historię życia na Ziemi odtworzono dzięki szczątkom i śladom organizmów, które uległy fosylizacji, czyli procesom fizycznego i chemicznego przeobrażania w skałach. Wyjaśniono procesy prowadzące do powstania różnych typów skamieniałości i zilustrowano je odpowiednimi eksponatami. Spośród prezentowanych na wystawie śladów życia najstarszymi są struktury biosedymentacyjne powstałe, około 2,4 miliarda lat temu, w wyniku procesów życiowych sinic. Inne, udostępnione zwiedzającym skamieniałości, obrazują ewolucję organizmów, prowadzącą do powstania dzisiejszych form roślin i zwierząt. Na szczególną uwagę zasługują muszle mięczaków, o wyjątkowym stanie zachowania, pochodzące z niedostępnego dziś stanowiska czarnych iłów środkowej jury w Łukowie.
Skamieniałości odgrywają ważną rolę w określaniu środowiska powstania skał osadowych oraz w odtwarzaniu warunków, panujących w przeszłości geologicznej na lądach i w morzach różnych regionów świata. Jednym z ciekawszych geologicznie obszarów w Europie są Góry Świętokrzyskie. Skomplikowaną budowę i długą historię geologiczną tego regionu przedstawiono na mapie, przekroju oraz fotografiach odkrywek geologicznych wzbogaconych komentarzem, pozwalającym zrozumieć procesy geologiczne udokumentowane w warstwach skał.
Walorem ekspozycji jest interesująca narracja; oryginalne, dostępne poza gablotami skały i skamieniałości oraz efektowna oprawa plastyczna. Wystawa powstała z myślą o szerokim kręgu odbiorców i w odpowiedzi na duże zainteresowanie utrwalonymi śladami dawnych istnień, zjawisk i procesów geologicznych, składających się na historię naszej planety. Adresowana jest ona zarówno do osób pasjonujących się zagadnieniami przyrodniczymi, jak i do tych, które dopiero zaczynają przeżywać fascynację bogactwem i urokami minionego świata. Wystawa ta wychodzi także naprzeciw dzisiejszym potrzebom edukacyjnym dzieci i młodzieży szkolnej.
Kamień towarzyszył człowiekowi od zarania dziejów. W epoce kamiennej obrabiane były fragmenty krzemieni, z których tworzono potem narzędzia. Wraz z rozwojem ludzkości zaczęto wykorzystywać minerały i skały do coraz to nowych celów. Surowce skalne służyły do budowy różnych obiektów architektonicznych, kamienie i metale szlachetne do wyrobu biżuterii, natomiast kruszce do uzyskiwania metali. Coraz większy rozwój nauki i techniki przyczynił się do coraz szerszego wykorzystania minerałów i skał. Obecnie wiele gałęzi przemysłu nie jest w stanie obyć się bez surowców mineralnych.
Na wystawie stałej pt. Kamień w życiu człowieka zaprezentowany został bogaty zestaw skał i minerałów towarzyszących codziennemu życiu człowieka. Omówione zostały zarówno współczesne, jak i historyczne zastosowania surowców mineralnych. Zwiedzając wystawę można się także zapoznać z właściwościami minerałów, legendami z nimi związanymi oraz powszechnie stosowanymi imitacjami.
Meteoryty zawsze wzbudzały szczególne zainteresowanie. Ślady fascynacji tajemniczymi „kamieniami z nieba” odnaleźć można w najstarszych przekazach i dokumentach. Prezentowany na wystawie stałej METEORYTY – KAMIENIE Z NIEBA zbiór meteorytów był gromadzony już przez Towarzystwo Muzeum Ziemi przed II wojną światową. Najnowsze nabytki pochodzą natomiast z ostatnich lat. Na wystawie na szczególną uwagę zasługują polskie meteoryty (w tym wręcz unikatowy zbiór meteorytów Pułtusk i Łowicz). Oprócz obiektów pochodzących z pasa asteroidów prezentujemy również bardzo rzadkie meteoryty z Księżyca i Marsa. Ekspozycja kolekcji meteorytów zgromadzonych w zbiorach Muzeum Ziemi PAN stwarza niecodzienną możliwość bezpośredniego poznania niezwykłych „gości z Kosmosu”.
BURSZTYN POLSKA I ŚWIAT jest nową, dziewiątą już stałą wystawą w PAN Muzeum Ziemi poświęconą bursztynowi. Każda kolejna wystawa stała udostępnia zwiedzającym nowo pozyskane okazy o coraz ciekawszych walorach naukowych i wystawienniczych. Aby przekazać widzowi zawsze aktualny stan wiedzy o bursztynie, koncepcje wszystkich wystaw zmieniane są w miarę uzyskiwania nowych wyników nieprzerwanie prowadzonych badań. Tym razem staramy się zwrócić uwagę na rozprzestrzenienie bursztynu i innych żywic kopalnych w Polsce i na świecie. Oprócz okazów ilustrujących bogactwo odmian bursztynu i niezwykły świat inkluzji (zwierzęcych i roślinnych) prezentujemy również interpretacje badań dotyczące genezy bursztynu i rekonstrukcje lasu bursztynowego. Prezentując surowiec ze złóż sambijskich (Rosja), ukraińskich (Ukraina), bitterfeldzkich (Niemcy) oraz z nagromadzeń wtórnych pobrzeża bałtyckiego, pokazujemy gdzie tworzyły się złoża bursztynu przed co najmniej 40 milionami lat oraz gdzie można go w Polsce znaleźć i dlaczego właśnie tam.
W części poświęconej wykorzystaniu bursztynu przedstawiamy bogactwo odmian, techniki obróbki bursztynu oraz wyroby związane z wierzeniami i medycyną ludową. Szczególnym elementem wystawy są żywice kopalne z całego świata (różne od bursztynu bałtyckiego), których nigdzie w Polsce, poza Muzeum Ziemi, nie można zobaczyć w takiej różnorodności.
Ta niewielka ekspozycja przybliża roślinność dwóch najważniejszych w dziejach Ziemi okresów węglowych: karbonu i neogenu. Na tle paleogeografii i stratygrafii zaprezentowano różne zbiorowiska roślinne, jakie można zrekonstruować na podstawie skamieniałości znalezionych w osadach towarzyszących złożom węgli kamiennych (karbon) i węgli brunatnych (neogen). Zbiorowiska zostały zilustrowane rekonstrukcjami graficznymi, licznymi szczątkami roślinnymi oraz materiałami zielnikowymi. Okazy kopalnych roślin pochodzą z zagłębi węgla kamiennego Górnego i Dolnego Śląska, z kopalni węgli brunatnych w Turoszowie, Koninie i Bełchatowie oraz ze stanowiska w Dobrzyniu n. Wisłą.
Interesującym akcentem wystawy są dwa wielkie fragmenty pni (Glyptostroboxylon tenerum, Taxodioxylon gypsaceum) wydobyte w kopalni węgla brunatnego „Turów” k. Bogatyni. Dają one wyobrażenie, jak ogromne rozmiary mogły osiągać drzewa rosnące na naszych ziemiach kilkanaście milionów lat temu.
Wystawa pozwala zaobserwować ogromne różnice w składzie florystycznym zbiorowisk roślinnych obu okresów, a jednocześnie przypomina, że węgiel to nie tylko podstawowy surowiec energetyczny naszego kraju, ale również, że jest to skała osadowa pochodzenia roślinnego.
Mała ekspozycja stała prezentuje głównie materiały z zakresu historii geologii. Dokumentuje początki nauk o Ziemi w Polsce i na świecie. Uzupełniają ją atrakcyjne eksponaty gromadzone przez Dział Historii Nauk o Ziemi i Biblioteka.
