/artykuły popularnonaukowe
/o ewolucji trąbowców
Jeśli zostaniemy zapytani o to, jakie zwierzę najbardziej kojarzy nam się z Afryką, prawdopodobnie jedną z częstszych odpowiedzi będzie: „słoń”. Jest to bardzo charakterystyczne zwierzę, niepodobne do żadnego innego. Współczesne słonie stanowią grupę reliktową – są cieniem swojej dawnej różnorodności. Są ostatnimi reprezentantami wiekowej linii ewolucyjnej ssaków, którą nazywamy trąbowcami (Proboscidea). Zapraszamy Państwa do lektury naszego artykułu poświęconego ewolucji tej niezwykłej grupy zwierząt.
/historia znalezienia warszawskiego słonia leśnego we wspomnieniach dr Gwidona Jakubowskiego
Wiosną 1962 roku stolicę obiegła sensacyjna wiadomość, lansowana przez popularną wówczas gazetę „Ekspres Wieczorny”, że na ulicy Leszno znaleziono kości jakiegoś wielkiego zwierzęcia. Historia znaleziska była
jak najbardziej typowa dla tego rodzaju odkryć dokonywanych przez przypadkowe osoby…
/drzewa rodowe organizmów, podstawowe nazewnictwo
Do prezentacji wyników badań ewolucji, czy to na podstawie materiału genetycznego żyjących organizmów, czy też z użyciem materiału kopalnego, bardzo często wykorzystuje się kladogramy i drzewa filogenetyczne. Na ich podstawie wyróżnia się grupy systematyczne. Z zagadnieniami tymi związany jest szereg pojęć, które pojawiają się w publikacjach naukowych, ale czasem również w tekstach popularnonaukowych.
Czy kiedykolwiek zastanawialiście się nad znaczeniem takich pojęć, jak „klad”, „grupa siostrzana”, „grupa koronna”, albo „grupa parafiletyczna”? Jeśli tak, to postanowiliśmy pomóc Wam je zrozumieć. Poniżej zamieszczamy krótki hasłowy słowniczek. Pod słowniczkiem znajdziecie dalszą część tekstu, która wyjaśnia wszystko nieco dokładniej.
/o epoce lodowcowej
Epoka lodowcowa to określenie używane w kulturze popularnej w dwojaki sposób. Czasem nazwą tą określa się całą epokę w dziejach Ziemi, która charakteryzowała się wyraźnymi cyklicznymi zmianami klimatu – od mroźnych zlodowaceń (glacjałów), po okresy ciepłe (interglacjały). Czasami, pojęcie epoki lodowcowej jest jednak stosowane tylko w stosunku do ostatniego okresu chłodnego, który w Polsce nazywa się zlodowaceniem Wisły lub zlodowaceniem północnopolskim. W niniejszym artykule odniesiemy się do obydwu tych wykładni. Będziemy chcieli Państwu wyjaśnić, jak przebiegały i czym były spowodowane zmiany klimatyczne całego plejstocenu – epoki, która rozpoczęła się 2,58 mln lat temu i formalnie zakończyła 11,7 tys. lat temu. W drugiej części artykułu skoncentrujemy się na ostatnim cyklu zmian klimatycznych (130-11,7 tys. lat temu). Przyjrzymy się dokładniej temu, jak zmieniał się klimat i środowisko przyrodnicze w tym przedziale czasu.
/o ewolucji nosorożców
Współcześnie na świecie żyje pięć gatunków nosorożców. Wśród nich trzy są krytycznie zagrożone wyginięciem, a kolejne dwa narażone lub bliskie stanu narażenia na wyginięcie. W przeszłości geologicznej sytuacja wyglądała inaczej. Szeroko rozumiane nosorożce stanowią starą i niegdyś bardzo zróżnicowaną linię ewolucyjną. Przedstawicieli tej linii ujmuje się w systematyce organizmów w randze nadrodziny Rhinoceratoidea. Wywodząc się od zwierząt wielkości psa, zrodziła ona największe ssaki lądowe, jakie kiedykolwiek stąpały po Ziemi. Jej przedstawiciele występowali licznie w Europie, Azji, Afryce i Ameryce Północnej. Grupa niezwykle ciekawa i różnorodna. Jeśli chcieliby Państwo dowiedzieć się więcej o jej historii ewolucyjnej i dawnym zróżnicowaniu, zachęcamy do lektury artykułu.
/nosorożec leśny /ciekawostka
Czaszka nosorożca leśnego Dicerorhinus kirchbergensis, wydobyta z koryta Wisły w Warszawie w roku 1970, jest najlepiej zachowana z czterech opisanych dotychczas na świecie. Na szczątki natrafiła pogłębiarka „Afrodyta” podczas prac na odcinku pomiędzy dzisiejszym Mostem Siekierkowskim a „Grubą Kaśką”. Okaz jest obecnie jednym z najcenniejszych eksponatów naszego muzeum.
/od lasu po stepo-tundrę, ewolucja mamutów
Większości z nas nazwa „mamut” kojarzy się dość jednoznacznie. Przed oczami staje nam obraz włochatego słonia o brunatnym futrze i małych uszach, doskonale przystosowanego do życia w mroźnym klimacie ostatniego zlodowacenia. Gatunek, który sobie wyobrażamy, to mamut włochaty (Mammuthus primigenius). Zwierzę to nie wzięło się jednak znikąd – tak, jak wszystkie inne organizmy żywe na naszej planecie, było ono wynikiem ewolucji.
/kręte drogi ewolucji i zróżnicowanie podrodziny Bovinae
Jeśli postawimy sobie pytanie, jaka grupa roślinożernych ssaków osiągnęła największy sukces ewolucyjny, odpowiedź będzie mogła być tylko jedna – wołowate (Bovidae). Rodzina ta liczy obecnie ponad 140 gatunków, zamieszkujących najrozmaitsze środowiska. Ich współczesne rozprzestrzenienie koncentruje się przede wszystkim w Afryce subsaharyjskiej i w Azji Południowo-Wschodniej. W swojej historii występowały jednak liczniej w całej Eurazji. Ich sukces jest po części pokłosiem przynależności do zwierząt parzystokopytnych, a wśród nich, do przeżuwaczy, wobec czego i o tych wypada coś powiedzieć. Trudno jednak rzetelnie sportretować tak obszerną grupę. Zajęliśmy się więc zwierzętami, które wydają się nam najbliższe i których szczątki można podziwiać na wystawach PAN Muzeum Ziemi w Warszawie.
/królowie lasu, czyli wszystko o jeleniowatych
Kiedy myślimy o jeleniach, gatunkiem, który jako pierwszy przychodzi nam do głowy jest prawdopodobnie jeleń szlachetny (Cervus elaphus). To bardzo charyzmatyczne zwierzę ma szczególne miejsce w kulturze. Jest symbolem gracji i dostojeństwa. W historii często pojawiał się w heraldyce. W Europie jest z pewnością jednym z symboli lasu – jego królem.
/tatrazuch
W 1959 roku w Zakopanem odbywało się trzydzieste drugie spotkanie Polskiego Towarzystwa Geologicznego. Był na nim obecny również Zbigniew Kotański, późniejszy profesor Państwowego Instytutu Geologicznego, który wybrał się na naukową wycieczkę do Dolinki Wielkie Koryciska (stanowiącej zachodnią odnogę Doliny Chochołowskiej). Tamże, w tzw. Wąwozie Drwala, natrafił na żleb zbudowany z pokruszonych i osuniętych dolomitów, zawierających liczne skamieniałości – w tym liliowce, a zwłaszcza amonity. Pozwoliły one datować odsłonięcie na środkowy trias (przełom anizyku i ladynu, ok. 242 mln. lat temu)…
/o ssakach drapieżnych
Wśród różnorodnych zwierząt, jakie żyją obecnie na naszej planecie, jak i pośród tych kopalnych, drapieżniki zawsze budziły w ludziach swoistą mieszankę lęku i fascynacji. Kiedy myślimy o przeszłości geologicznej, zapewne od razu przed oczami wyobraźni stają nam „krwiożercze” tyranozaury. Z kolei, kiedy myślimy o współczesnej przyrodzie, zapewne przyjdzie nam do głowy lew lub wilk. Te ostatnie dwa gatunki są przedstawicielami dużej i wiekowej linii ewolucyjnej ssaków – drapieżnych (Carnivora).
/o ssakach kopytnych
Zwierzętami lądowymi, które mają największy wpływ na kształtowanie swojego środowiska są prawdopodobnie roślinożercy. Współcześnie, większość roślinożerców zalicza się do ssaków kopytnych (Eungulata). Kopytne są bardzo liczne i grupuje się je w dwa duże klady: nieparzystokopytne (Perissodactyla) i parzystokopytne (Artiodactyla). Pomimo znacznego zróżnicowania, kopytne są często bardzo podobne do siebie nawzajem. Wynika to z adaptacji do zajmowania bardzo zbliżonych nisz ekologicznych.
/o zębach ssaków
Większość z nas zapewne nie uzmysławia sobie tego na co dzień, ale nasze zęby, a także zęby innych ssaków, stanowią stosunkowo złożoną konstrukcję. Również sposób powstawania zębów jest bardziej skomplikowany niż mogłoby się wydawać. W niniejszym tekście nie zajmiemy się w prawdzie tym ostatnim aspektem, ale postaramy się przybliżyć Państwu ogromną różnorodność budowy i działania ssaczych zębów. Struktury te stanowią bowiem najtwardszy element szkieletu, w największym stopniu opierający się działaniu zarówno mechanicznych, jak i chemicznych procesów rozkładu, przez co mający znaczący potencjał fosylizacyjny. Zęby są niejednokrotnie najczęściej znajdowanymi skamieniałościami ssaków.
/biegać każdy może
W różnych publikacjach popularnonaukowych, w tym również tych zamieszczanych w naszym „Kąciku edukacyjnym”, można spotkać się z informacją mówiącą o tym, że jakieś zwierzę było, bądź jest przystosowane do szybkiego lub efektywnego biegania. Na czym jednak polegają te adaptacje i w jaki sposób sprawiają, że dany gatunek staje się dzięki nim lepszym biegaczem? W niniejszym artykule staramy się odpowiedzieć na to pytanie. Przy okazji poruszamy też inne kwestie związane z lokomocją ssaków (i niektórych ptaków), gospodarką energetyczną przemieszczania się oraz z rolą, jaką odgrywają w ich życiu kończyny. Jako „smaczek”, przedstawiamy również, jak na tle tych wszystkich informacji wypada nasz własny gatunek, Homo sapiens. Życzymy Państwu przyjemnej lektury.
/o porcelankach nie z porcelany
Spośród wszystkich rodzin ślimaków morskich najbardziej popularne i cenione są porcelanki (Cypraeidae Rafinesque, 1815). Ich muszle, przypominające jajo ze spłaszczonym spodem przeciętym ząbkowanym szczelinowatym ujściem, w zależności od gatunku osiągają od 1 do 19 cm wysokości. Skrętka jest zazwyczaj niewidoczna, gdyż u dorosłych osobników obejmuje ją całkowicie ostatni skręt. Muszle porcelanek podziwiane są ze względu na gładką, błyszczącą powierzchnię, często pięknie ubarwioną i wzorzystą. Są one wytworami fałdów skórnych zwanych płaszczem, zaś ich podstawowym budulcem jest węglan wapnia w postaci aragonitu. Kiedy zwierzę jest aktywne, dwa fałdy płaszcza wysunięte z muszli całkowicie lub częściowo ją otaczają. To one wyznaczają kolorystyczny wzór muszli, reperują ją i powiększają, chronią przed przyrastaniem organizmów morskich oraz zabezpieczają jej błyszczącą powierzchnię, która staje się matowa, jeżeli pozostaje przez długi czas eksponowana w otaczającej wodzie.
/radioaktywne skamieniałości /ciekawostka
Zespół polskich badaczy jako pierwszy na świecie wyjaśnił dlaczego powstają radioaktywne skamieniałości i jakie procesy fosylizacyjne do tego prowadzą. Badania te mają charakter pionierski i nowatorski, ponieważ nikt jak dotąd tematem promieniotwórczości skamieniałości nie zainteresował się na tyle, żeby konkretne analizy i badania w tym temacie przeprowadzić.
/oczy złożone /ciekawostka
Stawonogi, do których zaliczamy zarówno wymarłe trylobity jak również skorupiaki, pajęczaki i owady mają oczy złożone. Każda część oka złożonego jest w rzeczywistości oddzielnym „mini-okiem” posiadającym własną soczewkę skupiającą światło na pojedynczym receptorze. Stawonogi zatem widzą świat jako mozaikę położonych obok siebie punktów. Takie oko może zatem doskonale rejestrować każdy ruch, choć nie dostrzega tak wiele szczegółów jak oko proste. Oko złożone było więc doniosłym skokiem ewolucyjnym w porównaniu do „prymitywnych” światłoczułych plamek, umożliwiające odróżnianie światła od ciemności występujących nawet u niektórych jednokomórkowców…
/geneza bursztynu bałtyckiego
Pochodzenie bursztynu bałtyckiego od wieków nurtowało badaczy, miłośników i popularyzatorów nauki, wielokrotnie podejmowano próby wyjaśnienia jego genezy. W najnowszym artykule pt. „Geneza bursztynu bałtyckiego” przedstawiono teorie naukowe dotyczące powstawania bursztynu, jak również najciekawsze podania, mity i legendy.