WYSTAWY STAŁE
Ziemia w Układzie Słonecznym
Wystawy stałe otwiera ekspozycja ZIEMIA W UKŁADZIE SŁONECZNYM pokazująca miejsce i osobliwości naszej planety na tle innych ciał wchodzących w skład Układu Słonecznego. Kosmiczny aspekt wystawy prezentują dwa stanowiska: duży, barwny baner przedstawiający poszczególne elementy naszego układu planetarnego i dział poświęcony astroblemom, czyli kraterom uderzeniowym (impaktowym), a więc wyjątkowym strukturom geologicznym, powstałym podczas zderzenia Ziemi z meteorytami, kometami lub planetoidami. Problematykę „ziemską” charakteryzują plansze i okazy pogrupowane w tematy dotyczące atmosfery, biosfery, hydrosfery i litosfery, bogato ilustrowane zdjęciami wykonanymi z przestrzeni (głównie przez satelity), co również podkreśla kosmiczny wymiar zjawisk zachodzących na naszej planecie.
Procesy kształtujące oblicze Ziemi
Główna sala budynku wystaw stałych poświęcona jest geologii dynamicznej i przedstawia najważniejsze zjawiska i procesy kształtujące oblicze Ziemi. Celem ekspozycji jest wyjaśnienie przebiegu procesów zachodzących pod wpływem zewnętrznych czynników geologicznych takich jak: wietrzenie, erozja, powierzchniowe ruchy masowe, sedymentacja oraz procesów wywołanych przez wewnętrzne czynniki geologiczne zachodzące w skorupie ziemskiej lub we wnętrzu Ziemi. W syntetycznym zarysie przedstawione są skutki takich procesów jak: diastrofizm, wulkanizm, plutonizm, metamorfizm. Wystawa ilustrowana jest specjalnie dobranym zestawem okazów o dużych walorach dydaktycznych i ekspozycyjnych.
Z przeszłości geologicznej Ziemi
Pasjonująca podróż w czasie możliwa jest dzięki niestrudzonemu wysiłkowi wielu pokoleń badaczy oraz rozwojowi nauk geologicznych w ostatnich dekadach poprzedniego i obecnego stulecia. Nowoczesne metody badań rozmaitych typów skał, będących świadectwem minionych zjawisk i procesów, pozwalają coraz dokładniej poznać budowę i historię geologiczną różnych regionów Ziemi. Wiedza o tych regionach umożliwia odtworzenie, niczym z puzzli, intrygującego obrazu naszej planety w poszczególnych okresach geologicznych. Obraz ten, zgodny z aktualnym stanem wiedzy, przedstawiono na mapach paleogeograficznych, ekranach cyfrowych i planszach z rekonstrukcjami organizmów, które żyły w odległej przeszłości. Dzięki nim możliwa jest obserwacja i analiza zmian, jakie zachodziły w rozmieszczeniu lądów i oceanów, w rozwoju roślin i zwierząt oraz fascynująca wędrówka przez minione bezpowrotnie światy. Historię życia na Ziemi odtworzono dzięki szczątkom i śladom organizmów, które uległy fosylizacji, czyli procesom fizycznego i chemicznego przeobrażania w skałach.
Kamień w życiu człowieka
Kamień towarzyszył człowiekowi od zarania dziejów. W epoce kamiennej obrabiane były fragmenty krzemieni, z których tworzono potem narzędzia. Wraz z rozwojem ludzkości zaczęto wykorzystywać minerały i skały do coraz to nowych celów. Surowce skalne służyły do budowy różnych obiektów architektonicznych, kamienie i metale szlachetne do wyrobu biżuterii, natomiast kruszce do uzyskiwania metali. Coraz większy rozwój nauki i techniki przyczynił się do coraz szerszego wykorzystania minerałów i skał. Obecnie wiele gałęzi przemysłu nie jest w stanie obyć się bez surowców mineralnych. Na wystawie zaprezentowany został bogaty zestaw skał i minerałów towarzyszących codziennemu życiu człowieka. Omówione zostały zarówno współczesne, jak i historyczne zastosowania surowców mineralnych. Zwiedzając wystawę można się także zapoznać z właściwościami minerałów, legendami z nimi związanymi oraz powszechnie stosowanymi imitacjami.
Meteoryty – kamienie z nieba
Meteoryty zawsze wzbudzały szczególne zainteresowanie. Ślady fascynacji tajemniczymi „kamieniami z nieba” odnaleźć można w najstarszych przekazach i dokumentach. Prezentowany na wystawie stałej METEORYTY – KAMIENIE Z NIEBA zbiór meteorytów był gromadzony już przez Towarzystwo Muzeum Ziemi przed II wojną światową. Najnowsze nabytki pochodzą natomiast z ostatnich lat. Na wystawie na szczególną uwagę zasługują polskie meteoryty (w tym wręcz unikatowy zbiór meteorytów Pułtusk i Łowicz). Oprócz obiektów pochodzących z pasa asteroidów prezentujemy również bardzo rzadkie meteoryty z Księżyca i Marsa. Ekspozycja kolekcji meteorytów zgromadzonych w zbiorach Muzeum Ziemi PAN stwarza niecodzienną możliwość bezpośredniego poznania niezwykłych „gości z Kosmosu”.
Bursztyn Polska i Świat
BURSZTYN POLSKA I ŚWIAT jest nową, dziewiątą już stałą wystawą w PAN Muzeum Ziemi poświęconą bursztynowi. Każda kolejna wystawa stała udostępnia zwiedzającym nowo pozyskane okazy o coraz ciekawszych walorach naukowych i wystawienniczych. Aby przekazać widzowi zawsze aktualny stan wiedzy o bursztynie, koncepcje wszystkich wystaw zmieniane są w miarę uzyskiwania nowych wyników nieprzerwanie prowadzonych badań. Tym razem staramy się zwrócić uwagę na rozprzestrzenienie bursztynu i innych żywic kopalnych w Polsce i na świecie. Oprócz okazów ilustrujących bogactwo odmian bursztynu i niezwykły świat inkluzji (zwierzęcych i roślinnych) prezentujemy również interpretacje badań dotyczące genezy bursztynu i rekonstrukcje lasu bursztynowego. Prezentując surowiec ze złóż sambijskich (Rosja), ukraińskich (Ukraina), bitterfeldzkich (Niemcy) oraz z nagromadzeń wtórnych pobrzeża bałtyckiego, pokazujemy gdzie tworzyły się złoża bursztynu przed co najmniej 40 milionami lat oraz gdzie można go w Polsce znaleźć i dlaczego właśnie tam.
Wielkie ssaki epoki lodowcowej
Ekspozycja poświęcona jest wielkim ssakom, które żyły na terenach Polski w czwartorzędzie, podczas plejstocenu nazywanego często epoką lodowcową. W ciągu około 2,5 mln lat, czyli w dość krótkim czasie, jak na geologiczną skalę, doszło do kilku gwałtownych, następujących po sobie ochłodzeń i ociepleń klimatu o globalnym zasięgu. Wpłynęły one zarówno na rozwój świata roślin i zwierząt, jak również na kształtowanie się rzeźby terenu oraz linii brzegowej mórz. Podczas ochłodzeń na obszarach górskich tworzyły się lodowce, a w wyższych szerokościach geograficznych powstawały lądolody, które powoli rozprzestrzeniały się daleko na południe. Wraz ze zmianami klimatu odbywały się wędrówki zwierząt i migracje roślinności. W osadach plejstocenu zachowało się wiele szczątków roślin i zwierząt, a wśród nich liczne kości dużych ssaków, które pozwalają zrekonstruować te dramatyczne zmiany środowiska przyrodniczego. Zmiany, na co chcemy szczególnie zwrócić uwagę, wydarzyły się wielokrotnie i doszło do nich w sposób samoistny – bez jakiegokolwiek wpływu człowieka!
Na wystawie prezentowane są szczątki ssaków, pochodzące z różnych stanowisk Polski (także z Mazowsza!), zarówno z okresów lodowcowych, jak i międzylodowcowych. Wśród reprezentantów fauny zimnolubnej, typowej dla okresów zlodowaceń, zobaczyć można m.in. fragmenty szkieletów mamuta (Mammuthus primigenius), nosorożca włochatego (Coelodonta antiquitatis), prażubra (Bison priscus) i renifera (Rangifer tarandus). Uzupełnieniem wystawy jest eksponowana w drugim gmachu muzeum czaszka jelenia olbrzymiego (Megaloceros giganteus).
Zwierzęta ciepłolubne, typowe dla okresów międzylodowcowych – cieplejszych niż czasy współczesne, są na wystawie reprezentowane przez: szczątki słonia leśnego, jednego z największych na świecie słoniowatych (Palaeoloxodon antiquus), którego szkielet został wydobyty podczas prac ziemnych przy ul. Leszno w Warszawie (Historia znalezienia warszawskiego słonia leśnego we wspomnieniach dr. Gwidona Jakubowskiego); czaszkę nosorożca leśnego (Dicerorhinus kirchbergensis), wydobytą z koryta Wisły w rejonie Siekierek (jedną z 4 zachowanych na świecie!); oraz czaszkę i kości tura (Bos primigenius), gatunku, który dotrwał do czasów historycznych, a ostatni osobnik padł w Puszczy Jaktorowskiej w roku 1627.
Zanim powstał węgiel
Ta niewielka ekspozycja przybliża roślinność dwóch najważniejszych w dziejach Ziemi okresów węglowych: karbonu i neogenu. Na tle paleogeografii i stratygrafii zaprezentowano różne zbiorowiska roślinne, jakie można zrekonstruować na podstawie skamieniałości znalezionych w osadach towarzyszących złożom węgli kamiennych (karbon) i węgli brunatnych (neogen). Zbiorowiska zostały zilustrowane rekonstrukcjami graficznymi, licznymi szczątkami roślinnymi oraz materiałami zielnikowymi. Okazy kopalnych roślin pochodzą z zagłębi węgla kamiennego Górnego i Dolnego Śląska, z kopalni węgli brunatnych w Turoszowie, Koninie i Bełchatowie oraz ze stanowiska w Dobrzyniu n. Wisłą. Interesującym akcentem wystawy są dwa wielkie fragmenty pni (Glyptostroboxylon tenerum, Taxodioxylon gypsaceum) wydobyte w kopalni węgla brunatnego „Turów” k. Bogatyni. Dają one wyobrażenie, jak ogromne rozmiary mogły osiągać drzewa rosnące na naszych ziemiach kilkanaście milionów lat temu.
Świat roślin i zmiany klimatu
Wystawa prezentuje dowody na wielkie zmiany klimatu jakie zaszły w ciągu ostatnich 65 milionów lat. Skamieniałości znajdowane na całym świecie wskazują na to, że między 58 mln lat temu (późny paleocen) a 50 mln lat temu (wczesny eocen), temperatura oceanu i atmosfery była znacznie wyższa niż obecnie. Kulminacja tego ciepłego okresu miała miejsce około 55 mln lat temu. W przeciągu zaledwie kilku tysięcy lat średnia temperatura głębokich wód oceanu wzrosła o 4 – 5°C, temperatura wód powierzchniowych oceanu w wyższych szerokościach geograficznych podwyższyła się aż o około 8°C, a w szerokościach tropikalnych o około 5°C. Okres ten nazywany jest paleoceńsko-eoceńskim maksimum termicznym (PETM–Paleocene/Eocene Thermal Maximum). PETM trwał około 170 000 lat. Te i wiele innych niezwykle ciekawych informacji zawierają plansze znajdujące się na wystawie.
Cennym uzupełnieniem wiedzy zawartej na planszach są skamieniałości roślin pochodzące z kolekcji Muzeum Ziemi, będące dowodami wielkiego ocieplenia. Wśród prezentowanych są okazy z Europy, odciski liści i fragmenty drewna ze środkowo-eoceńskich stanowisk w dolinie rzeki Geisel (Geiseltal, Niemcy), skamieniałe owoce palmy Nypa ze środkowo-eoceńskich osadów z Schaarbreek (dzielnica Brukseli; Belgia). Pokazane są również bardzo ciekawe skamieniałości z Polski – odciski liści roślin wiecznie-zielonych z eoceńskiego stanowiska w Chłabówce (Podhale). Prezentowane przez nas skamieniałości, jak i szereg innych znanych z Europy bezsprzecznie wskazują, że na obszarze prawie całej Europy panowała roślinność wiecznie zielona, prawie tropikalna. Średnia roczna temperatura mogła tu dochodzić aż do około 20°C!